انواع مکمل های آهن، کاربرد و عوارض آن

کم خونی یکی از اختلالات رایج در بین افراد جامعه است که از این بین،کم خونی فقر آهن (کم خونی ناشی از کمبود آهن) یکی از شایع ترین نوع کم خونی هاست که با مصرف انواع مکمل های آهن، بهبود میابد. قرص آهن یا به طور کلی مکمل های آهن را می توان به شکل های مختلف طبقه بندی کرد. در این مقاله به بررسی انواع مکمل های آهن، کاربرد و عوارض آن ها می پردازیم.

آهن یک عنصر ضروری در بدن است که در ساخت گلبول قرمز خون به کار می رود. گلبول قرمز مسئولیت اکسیژن رسانی به سلول ها و بافت های بدن را به عهده دارد. کمبود آهن در بدن باعث کاهش تولید گلبول قرمز و به دنبال آن کاهش اکسیژن رسانی به بافت های بدن و در نتیجه کم خونی فقر آهن می شود. این اختلال در درجه اول باعث ضعف، خستگی، رنگ پریدگی و دشواری انجام فعالیت های فیزیکی روزمره و … می شود. هر چه کمبود آهن در افراد بیشتر باشد، به نسبت علایم ذکر شده بیشتر و کیفیت زندگی افراد کمتر می شود. کم خونی فقر آهن می تواند با مصرف مکمل آهن مناسب بهبود یابد.

پس از تشخیص کم خونی فقر آهن توسط پزشک و با توجه به مطالبی که در ادامه ذکر می کنیم، می توانید مکمل مورد نیاز و مناسب خود را انتخاب کنید.

انواع مکمل های آهن

انواع مکمل های آهن را می توان بر اساس نوع آهن به کار رفته، فرمولاسیون ساخت، ترکیبات موجود در آن و شکل دارویی طبقه بندی کرد.

• انواع مکمل های آهن بر اساس نوع آهن به کار رفته در آن:

آهن موجود در مکمل های آهن به اشکال مختلف وجود دارد که همه ی آنها می توانند کمبود آهن بدن را جبران کنند اما از لحاظ میزان جذب آهن و عوارض گوارشی با هم متفاوتند. اکثر مکمل های آهن موجود در بازار حاوی یکی از املاح (نمک ها) زیر هستند. مقدار آهن المنتال (آهن قابل جذب) در هر نمک متفاوت است.

• فروس گلوکونات یا گلوکونات آهن: حاوی 12 درصد آهن المنتال، کمترین عوارض گوارشی آهن مربوط به این نوع آهن است.
• فروس فومارات یا فومارات آهن: حاوی 33 درصد آهن المنتال، ممکن است در برخی افراد باعث بروز عارضه گوارشی اسهال شود.
• فروس سولفات یا سولفات آهن: حاوی 20 درصد آهن المنتال، شیوع عارضه گوارشی یبوست، سیاه شدن دندان ها و مدفوع، با مصرف فروس سولفات بیشتر است.
• فروس سیترات یا سیترات آهن: این نوع آهن برای کنترل سطح فسفات سرم در بیماران بالغ مبتلا به CKD که تحت دیالیز هستند و به عنوان مکمل قرص آهن خوراکی برای بیماران مبتلا به کمبود آهن مبتلا به CKD غیر وابسته به دیالیز استفاده می‌شود.
• فریک سولفات و فریک سیترات: به دلیل حلالیت بالاتر، آهن فروس (Fe²⁺) نسبت به آهن فریک (Fe³⁺) و در نتیجه فراهمی زیستی (جذب) بالاتر آن ها، به طور معمول از فرم آهن فروس در قرص های آهن استفاده می شود.
• آهن کربونیل (اشکال غیر یونی آهن): حاوی 100 درصد آهن المنتال است. قبل از جذب، آهن باید توسط اسید معده به Fe2+ تبدیل شود. در نتیجه، آهن کربونیل کندتر جذب می شود و فراهمی زیستی بالاتری نسبت به سولفات آهن دارد.

• انواع مکمل های آهن بر اساس فرمولاسیون

فرمولاسیون های مختلف به کار رفته در ساخت مکمل های آهن، باعث افزایش جذب آهن و کاهش عوارض گوارشی آن ها شده است. در ادامه به معرفی این مکمل ها و تکنولوژی ساخت آن ها می پردازیم.

1. مکمل های حاوی املاح (نمک های) آهن:

ساده ترین نوع مکمل های آهن، مکمل های به شکل املاح و بدون فرمولاسیون خاصی هستند. همانطور که گفتیم این املاح شامل فروس گلوکونات، فروس فومارات، فروس سولفات و آهن کربونیل است. این دسته جز کم هزینه ترین و پر عارضه ترین نوع مکمل های آهن هستند. اگر بدن شما نسبت به عوارض گوارشی آهن تحمل خوبی دارد و می خواهید کمترین هزینه را برای خرید مکمل آهن به کار ببرید، می توانید از این نوع مکمل های آهن استفاده کنید.

نمونه برخی از مکمل های آهن حاوی املاح آهن موجود در بازار دارویی:

مکمل های حاوی فروس سولفات:

قرص فروس سولفات یا FEROUS SULFATE

قرص آوی ففول

کپسول ففول یا Fefol

کپسول ففول پلاس یا Fefol plus

کپسول آیروویت IROVIT

کپسول فول آیرون یا Foliron

کپسول فول آیرون زینک Foliron+zinc

کپسول فروسیس ویواتون یا Ferosis

قطره فروس سولفات

قطره آیروفنت یا Irofant

قطره فربولین Ferbolin

قطره آیروویت یا Irovit

قطره فروسیس Ferosis

قطره فروس سولفات آمی ویتال امین

مکمل های حاوی فروس فومارات:

قرص فروس فومارات ایرانی

قرص فرفولیک FERFOLIC

قرص فولیکوفر یاfolicofer

قرص ب کمپلکس + آهن نکستایل NEXTYLE BCOMPLEX+IRON

قرص آهن و ویتامین ث برانسونBRONSON IRON+VITAMIN C

قرص آیزن پلاس یوروویتال EISEN PLUS EURHOVITAL

کپسول ویتاگلوبین یا VITAGLOBLIN

کپسول هماتینیک hematinic

کپسول فروگلوبین

شربت فروگلوبین ب ۱۲ یا Feroglobin B۱۲

شربت فروگلوبین پلاس

شربت ویتاگلوبین، قطره ویتاگلوبین

شربت آهن سندروس IRON SANDROUS

قطره فروگلوبین

مکمل های حاوی فروس گلوکونات:

آهن ۲۷ میلی گرم ۲۱ سنتری Century

ویال خوراکی نیوهم NEWHEM

قرص آیرون مکس ویتاویوا IRONMAX VITAVIVA

آیرون پلاس ساپلکس IRON+ SUPPLEX

کپسول فروس پلاس دوبیس FERROUS PLUS DOOBIS

مکمل های حاوی آهن کربونیل:

زیفمین ZIFEMIN

اکتی آیرون ACTIIRON

اکتی فول یا ACTIFOL

هموفر Hemofer

آهن لایف استایل LIFESTYLE IRON

قرص آهن رئول آلتون altone reol

قرص فرورال گلدن لایف FERORAL

2. مکمل های حاوی آهن شلات شده با آمینو اسید

امروزه استفاده از آهن شلات شده (ترکیب شده) با آمینو اسید در مکمل های آهن، به دلیل مزایای قابل توجه آن رواج پیدا کرده است. در بین شلات های مختلفی که از آهن و امینو اسید ساخته شده است، فروس بیس گلایسینات بیشتر مورد استفاده و مطالعه قرار گرفته است.

استفاده از آهن بیس گلایسینات برای غنی سازی مواد غذایی با آهن، یکی دیگر از کاربرد های مورد استفاده از این نوع آهن است.

فروس (آهن) بیس گلایسینات از ترکیب دو آمینو اسید گلاسین و آهن تشکیل شده است. اتصال آهن به اسید آمینه گلایسین باعث مزایای زیر است:

• به دلیل اتصال آمینو اسید به آهن این ترکیب در برابر اسید معده مقاوم است همچنین در روده به راحتی از دیواره جذب میشود. در نتیجه این ترکیب در مقایسه با املاح آهن مثل فروس سولفات، که در اکثر مکمل های آهن وجود دارد، فراهمی زیستی (جذب) بیشتر و سریعتری دارد.
• به دلیل جذب بالای آهن این ترکیب، میزان باقی مانده آهن در روده کمتر می شود در نتیجه عوارض گوارشی به خصوص یبوست و تهوع نیز کاهش میابد.
• بر اساس برخی مطالعات، جذب آهن بیس گلایسینات با میزان آهن ذخیره ای بدن (فریتین) تنظیم می شود. در نتیجه ازدیاد آهن در بدن، با مصرف این ترکیب کمتر اتفاق می افتد.
• اتصال آمینو اسید به آهن، علاوه بر محافظت از آهن در برابر اسید معده، باعث کاهش اتصال آهن به مواد غذایی (فیتات، فسفر و …) و عناصر دیگر موجود در مکمل ها (مانند کلسیم، منیزیم و …) می شود در نتیجه مصرف همزمان غذا و یا مکمل های کلسیم و منیزیم، تاثیری در جذب آهن بیس گلایسینات ندارد در حالی که غذا و کلسیم باعث کاهش جذب املاح آهن ( فروس سولفات و …) می شود.

 نمونه برخی از مکمل های آهن حاوی آهن بیس گلایسینات موجود در بازار دارویی:

قرص آیرونکس اس ار (IRONEX’SR)

قرص آهن+ ویتامین ث هلث اید یا healthaid iron+vit c

قرص آیرون پلاس هلث برست یا Iron plus Healthburst

کپسول فروکامپلیت (Ferro Complete)

کپسول فرودین (Ferrodin)

کپسول ایزی آیرون (Easy Iron)

کپسول فروفورت دئودنال Ferro Fort Duodenal

کپسول فروفورت گاین یا Ferro Fort Gyn

کپسول فروفورت انرژی

کپسول وانا آیرون نورم لایف vana iron

کپسول آیرون + ویتامین ث نیچرز پلنتی

کپسول آیروکپ یا Irocap

کپسول فرکو ویواتیون

کپسول فرکو پلاس

کپسول ففول گاین یا Fefol GYN

کپسول ففول برست فیدینگ یا Fefol Breast Feeding

کپسول ففول پرگننسی یا Fefol Pregnancy

کپسول ففول ویتامینز یا Fefol Vitamins

کپسول ففول دئودنال یا Fefol DOUDENAL

قطره آیروکید یا Irokid

قطره فروفورت Ferro Fort

3. مکمل های حاوی آهن کمپلکس با پلی ساکارید

پلی ساکارید به عنوان حامل علاوه بر اینکه باعث پایداری بیشتر آهن می شود، به دلیل حلالیت خوب، جذب آن را نیز افزایش می دهد علاوه بر این، کمپلکس آهن و پلی ساکارید می تواند میزان آهن بالایی را در خود جای دهد در نتیجه میزان آهن بیشتری جذب بدن می شود.

کمپلکس آهن با پلی ساکارید همچنین باعث کاهش تحریکات گوارشی و به دنبال آن کاهش عوارض گوارشی نیز می شود.

برخی مطالعات نشان داده است که کمپلکس پلی ساکارید با آهن علاوه بر ایفای نقش به عنوان مکمل آهن، خواص آنتی اکسیدانی نیز دارد.

هیدروکسی پلی مالتوز، یکی از پلی ساکارید های مورد استفاده در مکمل های حاوی کمپلکس آهن – پلی ساکارید است.

نمونه برخی از مکمل های آهن حاوی کمپلکس آهن-پلی ساکارید موجود در بازار دارویی:

قرص مکسوفر

قرص مکسوفرپلاس

کپسول فرامکس

پودر خوراکی فرامکس

4. مکمل های حاوی آهن با پوشش فسفولیپیدی (لیپوزومال و سوکروزومیال)

این نوع فرآورده، که نسل جدید مکمل های آهن خوراکی هستند، به دو صورت آهن لیپوزومال و آهن سوکروزومیال وجود دارد.

آهن لیپوزومال، حاوی آهن پیروفسفات است که درون غشای فسفولیپید (لیپوزوم) و لسیتین قرار گرفته است.

آهن سوکروزومیال، همانند آهن لیپوزومال حاوی آهن پیروفسفات درون یک غشاء دو لایه فسفولیپیدی است که توسط یک لایه سوکروز استر احاطه شده است. این لایه اضافه نسبت به آهن لیپوزومال مزایای آهن سوکروزومال از جمله فراهمی زیستی بالای آهن و تحمل عالی دستگاه گوارش را افزایش داده است.

جذب گوارشی و فراهمی زیستی بالا با بروز عوارض جانبی کمتر از مزایای آهن لیپوزومال و آهن سوکروزومیال است.

کاهش اندازه ذرات آهن پیروفسفات با فرآیند های مخصوص، حلالیت آهن را افزایش می دهد. لایه بیرونی فسفولیپیدی از تخریب آهن توسط آنزیم های دهان و معده، همچنین تداخل آهن با آب میوه های قلیایی، نمک های صفراوی، فلور روده، اکسید شدن و تخریب آهن جلوگیری می کند. علاوه بر آن، لیپوزوم ها از آهن، در مقابل رادیکال های آزاد نیز محافظت می کند.

آهن موجود در فرآورده های لیپوزومال و سوکروزومیال، بدون تماس با مخاط دستگاه گوارش، به طور مستقیم در مجرای روده توسط سلول های M روده کوچک، جذب می شود. پس از آن، لیپوزوم توسط اندوسیتوز در ماکروفاژها قرار می گیرد و از طریق سیستم لنفاوی به سلول‌های کبدی می‌رسد. در سلول‌های کبدی، لیپوزوم توسط آنزیم‌های لیزوزومی باز می‌شود و آهن را برای استفاده در دسترس قرار می‌دهد.

بر اساس مطالعات انجام شده، این ویژگی‌های ساختاری، فیزیکوشیمیایی و فارماکوکینتیک منحصر به ‌فرد در این فناوری (لیپوزومال و سوکروزومیال)، باعث اثرات بهتر و قابل تحمل تر آهن، نسبت به فرم املاح آن (نمک های آهن) است. همچنین عوارض گوارشی با مصرف این نوع آهن، کمتر بروز می یابد.

آهن لیپوزومال

5. مکمل های حاوی پلی پپتید آهن هِم

پلی پپتید آهن هِم، معمولاً از منبع حیوانی به خصوص ماهی با استفاده از هیدرولیز آنزیمی تولید می شود. در پلی پپتید آهن هِم، آهن هِم به پپتیدهای مشتق شده از هموگلوبین تجزیه شده، متصل می شود.

آهن هِم موجود در این مکمل ها تا 10 برابر جذب بیشتری از آهن هِم موجود در منابع غذایی حیوانی دارند با این حال، یکی از چالش های پلی پپتید آهن هِم به عنوان یک مکمل آهن موثر، فرایند ساخت آن است. خواص محصول نهایی پلی پپتید آهن هِم، تا حد زیادی می تواند تحت تأثیر فرآیند تولید از جمله منابع حیوانی به کار رفته، انواع آنزیم های هیدرولیتیک، pH و زمان هیدرولیز قرار گیرد. به دلیل اینکه این فراورده از منابع حیوانی، مشتق شده است، ممکن است توسط برخی گروه ها و افراد مورد پذیرش قرار نگیرد.

نمونه برخی از مکمل های حاوی پلی پپتید آهن هِم موجود در بازار دارویی:

قرص گلوبیفر فورت

قرص گلوبیفر پلاس (GlobiFer plus)

قرص یونی فرو یا Uni Ferro

کپسول هموویت پلاس هلث‌اید

کپسول هم لایف لایف آن

کپسول هموفیکس

• انواع مکمل های آهن از لحاظ شکل دارویی:

آهن به صورت قرص، کپسول، شربت، قطره خوراکی، ویال خوراکی، آمپول تزریقی در ایران موجود است.

قرص آهن و کپسول آهن:

قرص و کپسول رایج ترین شکل دارویی مورد استفاده برای بزرگسالان است. اکثر مکمل های آهن موجود در بازار نیز به شکل قرص آهن و کپسول آهن وجود دارد.

اشکال خورکی مایع (ویال خوراکی آهن، شربت آهن و قطره آهن):

ویال خوراکی آهن، شربت آهن و قطره آهن از جمله مکمل های آهن به فرم مایع هستند که از این بین ویال خوراکی برای بزرگسالان، شربت اکثرا برای کودکان یک سال به بالا و بزرگسالان و قطره آهن برای نوزادان 6 ماه تا 2 سال مناسب است. اشکال دارویی مایع از نظر عوارض گوارشی تحمل پذیری بهتری و جذب راحتری دارند. مقدار مصرف این فرآورده ها بستگی به سن و مقدار آهن موجود در هر میلی لیتر مایع، دارد که معمولا در بروشور فراورده ذکر می شود در غیر این صورت، می توانید مقدار مصرفی مناسب را از پزشک و یا داروساز خود بپرسید.

در خصوص اشکال خورکی مایع مثل شربت آهن و به خصوص قطره آهن که برای نوزادان 6 ماه به بالا استفاده می شود، تنها مشکل نگران کننده، تغییر رنگ دندان هاست. البته قرص آهن نیز در صورتی که زمان زیادی در دهان نگه داشته شود و یا اینکه جویده شود نیز ممکن است این عارضه را ایجاد کند. سیاه شدن (لکه شدن) دندان ها با مصرف فرآورده های حاوی نمک های آهن به دلیل برهمکنش آن با مینای دندان اتفاق می افتد. این عارضه در مکمل های حاوی سولفات آهن بیشتر از نمک های دیگر، دیده می شود.

امروزه فرمولاسیون های جدید به کار رفته در ساخت مکمل های آهن مثل لیپوزومال، سوکروزومیال و ان کپسوله کردن باعث عدم ایجاد این عاضه شده است.

اشکال تزریقی آهن:

اشکال تزریقی آهن بیشتر در افرادی که فراورده های خوراکی آهن برای آن ها اثرگذار نبوده و یا تحمل گوارشی مصرف خوراکی آهن را ندارند، استفاده می شود. همچنین درشرایطی مثل از دست دادن بیش از حد آهن به دنبال از دست دادن خون زیاد یا سوء جذب آهن مانند بیماری کرون، بیماری سلیاک، بیماری التهابی روده، بای پس معده و … نیز کاربرد دارد. فرم تزریقی آهن بیشتر به شکل ساکاروز آهن و دکستران آهن وجود دارد.

تزریق آهن حتما باید با بررسی آزمایشات و شرایط بیمار توسط پزشک تجویز شود.

آمپول های آهن باید به آرامی و با سرعت کم تزریق شود. همچنین می توان آن ها را با سرم نمکی مخلوط و با سرعت کم انفوزیون کرد.

تزریق آمپول های آهن باید ترجیحا در درمانگاه، توسط افراد ماهر انجام شود تا از بروز عوارض خطرناک آن جلوگیری شود.

انواع شربت آهن موجود در بازار:

انواع قطره آهن موجود در بازار:

قطره فروس سولفات

قطره آیروفنت یا Irofant

قطره فربولین Ferbolin

قطره آیروویت یا Irovit

قطره فروسیس Ferosis

قطره فروس سولفات آمی ویتال امین

قطره فروگلوبین

انواع مکمل های آهن از لحاظ ترکیبات:

• آهن به تنهایی در قرص های آهن (مثل فروس سولفات)
• آهن به همراه ویتامین سی (مثل قرص آهن سیدرال، قرص آهن سیدرال فورت، هماتینیک…)،
• آهن به همراه فولیک اسید (ویتامین ب9) (مثل قرص ففول، فرفولیک، هماتینیک …)
• آهن به همراه ب 12 (مثل قرص سیدرال، هماتینیک، …)
• آهن در مکمل های مولتی ویتامین مینرال (مثل فروگلوبین، اکتی آیرون، مولتی ویتامین های دوران بارداری و شیردهی و …)

آهن به تنهایی در قرص های آهن 

مثل فولایرون ، فولایرون+زینک، آوی ففول،

آهن به همراه ویتامین سی :

ویتامین سی جذب خوراکی آهن را بالا می برد به همین دلیل در بعضی از قرص آهن ها ی موجود در بازار، ویتامین سی نیز وجود دارد.

قرص آهن حاوی ویتامن سی مثل قرص سیدرال، قرص سیدرال فورت، هماتینیک…

آهن به همراه فولیک اسید (ویتامین ب9):

فولیک اسید یا اسید فولیک نام دیگر ویتامین ب 9 است. بدن برای خونسازی به فولیک اسید نیاز دارد. کمبود فولیک اسید در بدن باعث می شود ساخت گلبول های قرمز به صورت کامل انجام نشود در نتیجه گلبول ها کارامد نبوده و فرد دچار کم خونی شود. به همین دلیل در بعضی از قرص آهن ها در کنار آهن، فولیک اسید نیز وجود دارد.

قرص آهن به همراه فولیک اسید مثل قرص ففول، فرفولیک، هماتینیک …

آهن به همراه ب 12:

ویتامین ب 12 نیز همانند فولیک اسید یکی از ویتامین های مورد نیاز برای ساخت گلبول های قرمز است. کمبود ویتامین ب 12 باعث اختلال در ساخت گلبولهای قرمز و در نهایت کم خونی می شود. به همین دلیل بعضی شرکت ها از ویتامن ب 12 در کنار آهن و اسید فولیک در فراورده های خود استفاده می کنند.

قرص آهن به همراه ویتامین ب 12 مثل کپسول سیدرال، کپسول سیدرال فورت، هماتینیک، …

آهن در مکمل های مولتی ویتامین مینرال:

آهن موجود در مکمل های مولتی ویتامین اغلب به شکل فروس سولفات و فروس گلوکونات است.

مولتی ویتامین های دوران بارداری و شیردهی  به دلیل نیاز بیشتر زنان باردار و شیرده، میزان آهن بیشتری نسبت به مولتی ویتامین های معمولی دارند.

مولتی ویتامین های حاوی آهن مثل فروگلوبین، اکتی آیرون، …